این شهر آرمیده در دامان البرز مأمنی بود برای پرندگان بسیار. اما با گذشت زمان و شلوغ‌تر شدن شهر رفته‌رفته لانه‌هاى پرندگان برچیده شد و مردم نیز در ازدحام خودروها و ساختمان‌های شهر یادشان رفت پرنده‌ها، زمانى همنشین و همسایه‌شان بودند.
در روزگار گذشته معماری ایرانی به‌دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت انگیز و ماندگار، تحت عنوان کبوتر خانه‌های ایرانی خلق کرد و این بناها از آن روزگاران به یادگار مانده است. متأسفانه کبوتر خانه‌های ایرانی، مانند بخش‌های دیگری از معماری ایرانی ناشناخته مانده است.
این در حالی است که این برج‌های زیبا که بر بیشتر ساختمان‌های شهرها خودنمایی می‌کرد و خانه کبوتران نام داشت، به‌عنوان زیرساخت تأسیسات کشاورزی، در تمامی سرزمین ایران حضوری پیوسته داشته است. فقط در حوالی اصفهان بیش از 3هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است. قطر سوراخ‌های ورودی کبوتران به داخل برج‌ها به اندازه‌ای ساخته می‌شد که تنها این‌گونه می‌توانست وارد آن شود و پرندگان مهاجم قادر به ورود به آنجا نبودند. فضای داخلی کبوترخانه آنچنان امن و مفرح بود که گاه محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می‌شد.
ابن بطوطه مراکشی در سفرنامه طولانی خود در حدود ۵ قرن پیش (۴۷۷ سال پیش) درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است: «فیلان قریه بزرگی است که روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زیبایی وجود دارد. در آن روز گرم تیر ماه از وسط باغ‌ها و رودها و روستاهای زیبا که برج‌های کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم...»
حدود 2 قرن بعد (شاردن فرانسوی) با دقت فراوانی به موضوع کبوترخانه‌های ایرانی می‌پردازد. او درباره کبوتر خانه‌های ایران می‌نویسد: «من عقیده دارم که ایران سرزمینی است که بهترین کبوترخانه‌های جهان را داراست. همه این برج‌ها برای به دست آوردن کود ساخته شده است و نه برای پرورش و تغذیه کبوتران.»
در واقع یکی از مهم‌ترین دلایل شکل‌گیری کبوترخانه‌ها در معماری ایرانی عملکرد اقتصادی کبوترخانه‌هاست؛ استفاده از کود کبوتر در کشاورزی (کود پرندگان بهترین کود شناخته شده در جهان است.) و همچنین به‌منظور استفاده از گوشت کبوتر در زمان قحطی. اهمیت کبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمان‌هایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه‌ها صادر کرد.
اما مروری بر پرندگان شهری، بیانگر این نکته است که این پرندگان گونه‌هایی هستند که در زیستگاه‌های انسانی قادر به تولید مثل و حیات باشند. بنابراین تردیدی نیست که وضعیت اجتماعی- اقتصادی شهرها و محله‌ها می‌تواند در زندگی و فراوانی گونه‌های بومی پرندگان منطقه تاثیرگذار باشد. در تحقیقی که در شهر ونکوور کانادا در این باره صورت گرفته است، مشخص شد در محله‌هایی که از نظر شرایط اجتماعی-اقتصادی در سطح بالاتری قرار دارند، فراوانی پرندگان نیز به‌طور محسوسی بیشتر از مناطق با وضع نابسامان است. بدون شک یکی از مهم‌ترین علل این پدیده تخصیص فضاهای شهری بیشتری به پارک و بوستان در محله‌هایی است که دارای شرایط بهتری هستند.
محققان دانشگاه «لایدن» هلند پس از مطالعه‌ای که برای سنجش تاثیر سر و صداهای تولیدی انسان‌ها در جنگل‌های بارانی کامرون بر نوع آواز پرندگان ساکن جنگل انجام دادند متوجه تغییر آشکار در نوع رفتار پرندگان شدند. آنان با توجه به یافته‌های پژوهش‌شان در کامرون، اقدامی مشابه در شهرهای بزرگ اروپا انجام دادند. یافته‌های مطالعه آنان بر رفتار پرندگان در شهرهای بزرگ اروپا بسیار شگفت انگیز بود. محققان دانشگاه لایدن متوجه شدند، پرندگان شهری در محیط شلوغ شهر مجبور به تغییر نوع آوازخوانی خود می‌شوند.
هانس اسلابکورن، زیست‌شناس این دانشگاه و سرپرست این مطالعه اعلام کرد که با استفاده از تحقیقات جدید می‌توان پیش‌بینی کرد چه پرندگانی می‌توانند خود را با حیات شهری سازگار کنند و کدام پرندگان از این کار ناتوانند. آواز برای پرندگان نر به‌منظور جلب توجه پرندگان ماده و نیز دورکردن پرندگان متجاوز، نقش حیاتی برای آنان دارد و اگر شلوغی شهرهای بزرگ مانع از انتشار صدای پرندگان شود، نسل پرندگان احتمالا در شهرها با خطر انقراض روبه‌رو خواهد شد.
این محقق در طول مطالعه به ۱۰منطقه جنگلی در نقاط مختلف اروپا و سپس مراکز۱۰ شهر بزرگ در نزدیکی این جنگل‌ها سفر کرد و به ضبط صدای این پرندگان پرداخت. بررسی آوازهای ضبط شده نشان داد، آوازهای تمامی پرندگان ساکن شهرهای بزرگ کوتاه‌تر از پرندگان ساکن جنگل است؛ به علاوه این آوازها توسط پرندگان شهری با سرعت بیشتر و در گام‌های موسیقی بالاتر خوانده می‌شود. این روش به پرندگان کمک می‌کند صدای خود را در میان سر و صدای ترافیک شهری که معمولا دارای فرکانس‌های صوتی پایین است، در مسافت بیشتری منتشر کنند.
به گفته اسلابکورن، درحالی که پرندگان موسوم به «گریت تیت» توانسته‌اند آواز خود را متناسب با وضعیت شهرها تغییر دهند، اما گونه‌های دیگر پرندگان ممکن است این توانایی را نداشته‌باشند. مسلما این وضعیت آنها را مجبور به مهاجرت از شهرها می‌کند.
زندگی در ازدحام دود و آسفالت
شهری خاکستری با ابرهای تیره در آسمان، شهری پوشیده از جنگل آسفالت و ایزوگام، با خیابان‌ها و پیاده‌روهای پر رفت‌وآمد و نهرهای آب آلوده، شهری با لکه‌های کوچک سبز که مجموعه فضاهای سبز آن را تشکیل می‌دهد، آیا می‌تواند میزبان خوبی برای پرندگان باشد؟
تردیدی نیست که در طول سال‌های گذشته و با گسترش نامتوازن شهر تهران، طبیعت این شهر از بین رفته‌است. ما طبیعت تهران را به فراموشی سپرده‌ایم. فراوانی و تنوع گونه‌های پرندگان در شهرها بی‌شک به میزان فضای سبز، سطح پوشش گیاهی و حتی تنوع گونه‌های درختان موجود در شهر وابسته است.
اما در طول سال‌های اخیر آنقدر بناها، خیابان‌ها و کوچه‌ها شهر را اشغال کرده‌اند که جایی برای زندگی پرندگان باقی نمانده است. شاید یکی از دلایل کاهش جمعیت پرندگان در تهران کم حجم بودن نمای بناهای تهران و یا دو بعدی بودن نماهاست که پرنده‌ای نمی‌تواند در آن لحظه‌ای استراحت کند حال چه برسد به زندگی. ساختمان‌سازی‌های متداول باعث مهاجرت پرندگان از این شهر شده است. اما با مروری بر تاریخ معماری می‌توان به این نتیجه رسید که ما با تکیه بر الگوهای معماری با پرندگان رابطه دوستانه‌تری داشتیم؛ رابطه‌ای که نظیرش در کمتر کشوری مشاهده شده‌است. بارزترین نمود این رابطه دوستانه حضور دائمی پرندگان در ادبیات و هنرهای دیگر مانند نقاشی و موسیقی ایرانی در طول قرن‌های گذشته است.
پرندگان روزی رؤیای پرواز را در ذهن بشر پرورش دادند. حال که ما به رؤیایمان رسید‌ه‌ایم آیا باید آنها را نابود کنیم؟ پرندگان را فراموش کنیم یا با آنان رابطه‌ای جدید برقرار کنیم که نتیجه غیرقابل انکارش قهر آنان با محیط‌هایی است که انسان در آن زندگی می‌کند؟ آیا تا
به حال به محل زندگی پرندگان این شهر توجهی شده است؟ کدامیک از شهروندان می‌داند که لانه یک پرنده در تهران چه شکلی است؟ آیا تصویری از آن لانه در ذهنتان نقش می بندد؟ به دلیل تخریب طبیعت شهر تهران، پرندگان فراموش شده این شهر دیگر سرپناهی ندارند و به ما ساکنان شهر روی آورده‌اند.
پرندگان و لانه‌های آنان الگویی زیبا در معماری معاصر جهان است؛ شاید ذکر یک نمونه این منظور را دقیق‌تر بیان کند. یکی از بناهایی که با استفاده از این الگو در چند سال اخیر طراحی و ساخته شده محل بازی‌های المپیک تابستانی 2008 چین یعنی استادیوم افتتاحیه و اختتامیه المپیک پکن است که بر این اساس طراحی شده است. این بنا به خاطر پیچیدن تیرهای فولادی برش خورده، نشانی است از لانه‌پرنده که به آن لقب آشیانه پرنده داده‌اند.بیش از ۵۰۰ گونه پرنده مهاجر، نیمه مهاجر و بومى در ایران وجود دارد.
پرنده نگرى (BIRD WATCHING) یکى از سالم‌ترین و ارزان‌ترین شاخه‌هاى اکوتوریسم و طبیعت‌گردى است. در این شیوه، پرنده‌نگرها مى‌کوشند در محیط‌هاى مناسب زیستگاهی آنان به تماشاى پرندگان زیبا و متنوع بنشینند. برخى از این محیط‌ها، تالاب‌ها و مناطق حفاظت شده زیست محیطى است، اما شهرها نیز محیط بسیار خوبى براى این افرادند. امروزه در دنیا با ترویج پرنده‌نگرى بسیاری از علاقه‌مندان و جمعیت‌های حامی پرندگان مى‌کوشند حساسیت‌هاى مردمى را نسبت به پرندگان برانگیزند و حفاظت از آنها را آسان‌تر کنند.
تردیدی نیست که در اطراف ما چیزهای با ارزشی وجود دارند که ما آنها را نمی‌بینیم. توجه نکردن به این زیبایی‌ها باعث تخریب و از میان رفتن نشانه‌های اقلیمی هر سرزمینی می‌شود که تا قبل از اجتماع گسترده انسانی مکان‌های بی‌نظیری برای حیات گونه‌ها و پرندگان بسیار بود. ما آینده را از بین می‌بریم. ما چاره‌ای نداریم و باید دوباره به محیط پیرامونمان بنگریم و بیندیشیم.
